Tajna francuske visoke stope nataliteta

U proteklih 10 godina, službe francukog Nacionalnog instituta za demografske studije su ugostile rijeku korejskih administrativaca japanskih akademaca, odlučnih da odgonetnu misteriju nataliteta kod Francuza. Proganjani prijetnjom smanjenja broja stanovnika, ovi azijski stručnjaci žele recept koji je Francuskoj priuštio najvišu stopu nataliteta u Evropi. Francuski naučnici predstavljaju statističke podatke o natalitetu i objašnjavaju veliku ulogu francuske javne politike. ’’U proteklih 4 ili 5 godina imali smo više od 10 posjeta korejskih delegacija,’’ kaže demograf Olivier Thevenon sa osmijehom.

Od ranih 2000-ih Francuska se konstantno nalazila na vrhu evropskih rang lista po stopi nataliteta. Nakon dvije decenije pada, 70-ih do 80-ih, stopa plodnosti je počela opet da raste u kasnim 90-im. Od tada, zemlja bilježi rezultate nešto niže od zamišljenog praga od dvoje djece po ženi, što osigurava stabilni natalitet. Prošle godine Francuska stopa nataliteta je iznosila 2.01 odsto.

„U ekonomskom smislu, Njemačka predstavlja jakog evropskog čovjeka, ali u demografskom Francuska je naša plodna žena“ kaže demograf Ron Lesthaeghe, član belgijske kraljevske akademije nauka i penzionisani profesor univerziteta u Briselu.

Veliki dio centralne i južne Evrope je zapao u čudnu demografsku zimu. Pedeset godina nakon poslijeratnog bejbi buma, stopa nataliteta u Evropskoj uniji je pala u posljednjih nekoliko godina na 1,58 živorođenih po ženi. Posljednjih godina Španija, Portugalija i Italija bilježe dramatičan pad nataliteta (1.4 ili čak 1,3 rođenih po ženi). Zemlje u kojima se govori njemački – Njemačka i Austrija, jedva da imaju bolje rezultate, kao i većina zemalja bivšeg istočnog bloka – Poljska, Češka Republika, Slovačka i Mađarska. Vlade širom Evrope su zabrinute zbog takvog pada.

Ipak, nema ničeg misterioznog u pristupu koji djeluje i u Francuskoj i u Skandinaviji. Taj pristup predstavlja kombinaciju ideje moderne porodice zasnovane na jednakosti polova i snažnih  vladinih politika podrške.

„Danas, oba ova faktora su potrebna da bi se broj stanovnika održao. Na prvi pogled izgleda kao jednostavan recept, ali je daleko od lakog da bi se moglo pretočiti u praksu: potrebno je dosta vremena da se oblikuje i osnuje novi porodični model jedne zemlje“, pojašnjava Lesthaeghe.

Nema ništa jednostavnog i prirodnog kad govorimo o porodičnim normama. To je veoma kompleksan svijet zasnovan na društvenim normama, što američki sociolog Ronald Rindfuss naziva „porodični paket“.

„U Japanu, na primjer, ovakav paket uključuje mnoga ograničenja“, kaže demograf Laurent Toulemon. „Žena koja započinje vezu mora prihvatiti brak, slušati svog supruga, rađati djecu, prestati da radi nakon porođaja i prihvatiti starije članove porodice. To je slučaj svega ili ničega. U Francuskoj je porodični paket fleksibilniji: osoba ne mora da stupa u brak ili da ima djecu. Norme su otvorenije i porodice su raznovrsnije“.

Većina zemalja u južnoj Evropi je zasnovana na nečemu što je srodno japanskom paketu, sa prilično strogim porodičnim normama u Italiji, Španiji, Portugalu, Kipru, Malti i Grčkoj. Postoji društveni pritisak na žene da ne rade dok su djeca mala, kao što se smatra pogrešnim živjeti sa nekim i imati dijete u vanbračnoj zajednici. U ovim zemljama procenat rođenih van braka je ispod 30 odsto, a u Francuskoj, Švedskoj i Norveškoj premašuje 50 odsto. U Japanu tradicionalni porodični standard jasno pokazuje dramatični uticaj na natalitet, sa manje od 1.4 rođenih po ženi.

Pozitivni uticaj ovog „otvorenog pristupa“ porodici na natalitet se potvrđuje i statističkim podacima, sa više od 1.8 djece po ženi u Švedskoj, Norveškoj, Finskoj i Francuskoj.

Princip ravnopravnosti polova i neophodna sloboda žena da odlučuju u vezi sa poslom su ključni faktori za ovaj porodični model koji se pojavio krajem 20-og vijeka. Ipak, 60-ih do 70-ih godina zagovornici tradicionalnih vrijednosti porodice strahovali su i ukazivali da će stopa rađanja biti prva koja će trpjeti zbog ovakvog trenda. Pokazalo se pedeset godina kasnije da su pogriješili – stopa nataliteta u Evropi je veća u zemljama gdje žene rade, a manja u zemljama gdje ostaju kod kuće.

„Sloboda žena u odlučivanju je suštinska za ovaj sistem“, ističe Toulemon.

U zemljama sa relativno rastućom stopom broja stanovnika, kao što su Francuska i Skandinavija, žene imaju važnu ulogu na tržištu rada. Prema podacima za 2010. godinu koje je objavila Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, stopa zaposlenosti žena od 24 do 54 godina bila je 83.8% u Francuskoj, 84.4% u Finskoj, 85.6% u Danskoj i 87.5% u Švedskoj, jedva neznatno niža od ekvivalentnih brojki koje se odnose na muškarce. Nasuprot tome, u južnoj Evropi i Japanu udio žena koje rade je bio mnogo niži – 64.4% njih je bilo zaposleno u Italiji, 71.6% u Japanu, 72.2% u Grčkoj i 78.3% u Španiji.

Takvi statistički podaci bi zapanjili evropske demografe 60-ih do 70-ih godina.

”Do kraja 80-ih, zemlje sa visokom stopom plodnosti su, naprotiv, bile one u kojima žene uglavnom nijesu radile,” prisjeća se Thevenon. ”U to vrijeme porodica je bila prioritet: žene bi se udavale, rađale djecu, podizale ih, i zatim, ako bi imale sklonosti i slobodnog vremena, možda bi potražile posao. Ta slika je danas totalno drugačija: posao nije više smetnja u podizanju djece, već je zapravo postao jedan od preduslova.

 

Ovaj trend je uzeo maha i u Francuskoj i skandinavskim zemljama, jer je osjećaj krivice koju su nosile zaposlene žene koje rade polako opala.

„U Francuskoj žene koje nastavljaju da rade, čak i kada imaju djecu mlađu od tri godine, ne smatraju se „lošim majkama“, zahvaljujući fleksibilnim društvenim normama. U Njemačkoj, s druge strane, se često smatraju lošim majkama. Staro pravilo djeca, kuhinja i crkva još uvijek važi“, dodaje Toulemon.

Dakle, izgleda da za ostvarivanje visoke stope nataliteta društvo mora da se udalji od tradicionalnog porodičnog modela fokusirajući se na žene koje doprinose radeći van kuće. Ali porodicama takođe treba jaka podrška države. U tome je i sljedeći jaz među mediteranskih zemalja, Francuske i Skandinavije. Kod ovih posljednjih, država kroz javne politike obezbjeđuje pomoć porodicama. Takva pomoć premašuje 3 odsto BDP-a u Norveškoj i Finskoj, 3,5 odsto u Švedskoj i Francuskoj, i četiri odsto u Danskoj. Izdvajanja su značajno manja južnije, iznoseći jedva 2 odsto u Italiji i ispod 1,5 odsto u Španiji, Portugaliji i Grčkoj.

Ove razlike se opet povezuju sa kulturnim i istorijskim faktorima.

„U Južnoj Evropi i Njemačkoj generalno gledište je da porodice, ne država, treba da preuzmu kontrolu nad djecom. To je zbog istorije. U zemljama u kojima su nekada vladali fašistički i nacistički režimi, kao što su Italija, Španija i Njemačka, ideja pripremanja „djece za zemlju očeva“ je bila tako moćna da čak i danas ljudi imaju ozbiljne sumnje u vezi sa politikom za povećanje nataliteta. To nije slučaj u Francuskoj ili Skandinaviji, gdje postoji visok procenat društvenog prihvatanja državnog uplitanja u porodične poslove, kroz otvaranje jaslica i vrtića“, pojašnjava Toulemon.

Politika za podizanje nataliteta u Francuskoj datira od ranog 20. vijeka, kada su kompanije davale bonuse za roditelje male djece. Tridesetih godina prošlog vijeka, i opet nakon rata, zemlja je preuzela kontrolu, postavljajući sistem za pomoć svim roditeljima, podržan poreskim podsticajima. Ove finansijske prednosti su postepeno praćene novčanim dodacima za bebe i malu djecu.

„Da bi politike u korist djece djelovale, države moraju biti velikodušne, tako da porodice mogu da vjeruju državi“, potvrđuje Thevenon.

Takva politika takođe ima pozitivan uticaj na natalitet jer dopušta fleksibilan model koji prihvataju i parovi.

„Francuzi su se odlučili da pomažu svim porodicama, bez obzira na njihove bračne preferencije. Nije uvijek bilo tako. 1970.godine Nacionalna zajednica porodičnih udruženja se bunila što država pomaže samohranim roditeljima i nekonvencionalnim porodicama. Ali, istraživanje je pokazalo da su to bili isti ljudi kao i bračni parovi koje je branila Nacionalna zajednica porodičnih udruženja“, podsjeća Toulemon.

Prema njegovim riječima, u svakoj porodici ima teških trenutaka, tako da imaju smisla odluke francuske vlade da pomogne svim porodicama, a posebno onima koje su siromašne.

Što nas dovodi do pitanja kakva politika poboljšava stopu nataliteta?

Je li dovoljno samo podijeliti finansijsku podršku, kao što je slučaj u Luksemburgu? Ili to treba da se kombinuje sa obezbjeđivanjem predškolskih ustanova za sve, kao u Skandinaviji? Zakljčci istraživanja za procjenu uticaja raznih mjera su prilično jasni: finansijska pomoć ima „dokazan, ali ograničen“ efekat, prema Thevenon-u, ali usluge za brigu o djeci zaista prave razliku. Kada su takve usluge brojne i pristupačne, kao u sjevernoj Evropi, stopa nataliteta reaguje  pozitivnim smjerom.

„Briga o djeci je presudna,’’ kaže Thevenon.

EU je 2002. godine na sastanku u Barseloni postavila cilj za 2010. godinu, zahtijevajući da članovi države obezbijede „formalne“ institucije za brigu o trećini od ukupnog broja djece predškolskog uzrasta, u vidu obdaništa ili uz pomoć dadilja. Francuska je prestigla ovaj cilj, sa više od polovinom djece mlađom od tri godine koja ispunjavaju zahtjeve za smještanjem u vrtiće.

Rezultati u skandinavskim zemljama, sa 54 odsto male djece u Norveškoj i 65 odsto u Danskoj u predškolskim ustanovama, su još bolji. U mediteranskim i zemljama centralne Evrope pristup uslugama za brigu o djeci je teži. Manje od 40 odsto djece koja su jaslenog uzrasta je u vtićima u Italiji, Španiji ili Grčkoj, smanjen je njihov broj na 23 odsto u Njemačkoj, 14 odsto ih je u Austriji, 10 odsto u Mađarskoj, sedam odsto u Poljskoj i četiro odsto u Češkoj Republici. Ovaj drastičan pad izgleda da ima značajan uticaj na stopu nataliteta.

Lesthaeghe zato ukazuje na vezu mape stope nataliteta u EU sa postojanja ustanova za brigu o djeci.

”U bivšoj Istočnoj Njemačkoj stopa nataliteta je veća nego u Zapadnoj Njemačkoj. Linija podjele, koja se poklapa sa onim što je nekad bila Gvozdena zavjesa, odražava dvije različite tradicije u brizi o maloj djeci. Obdaništa je bilo i još ih ima više na istoku nego na zapadu. Postoje slične razlike između flamanskih djelova u Belgiji i susjednih oblasti u Njemačkoj: natalitet je veći na belgijskoj strani sa velikim prostorom u obdaništima, dužim školskim časovima i bolje organizovanim vanškolskim aktivnostima, što sve omogućava ženama da imaju karijeru i porodicu”,, kaže on.

Stopa nataliteta je visoka u evropskim zemljama u kojima su porodične norme fleksibilne, žene imaju slobodu da rade, novčana podrška države je adekvatna i briga o djeci je dobro organizovana – ukratko, u zemljama koje su ostvarile jednakost polova.

”Sposobnost društva da se prilagodi je presudna,” zaključuje Toulemon. ”Ako porodične tradicije ne mogu da se prilagode novoj društvenoj stvarnosti jednakosti polova, dovešće, u stvari, do toga da žene odbijaju da rađaju“, upozorio je on.

Izvor: The Guardian
Prevela: Bojana Rajković